Paryushan: પર્યુષણ ઉત્સવ શું છે અને કેમ ઉજવાય છે? ભારતીય સંસ્કૃતિમાં તહેવારોનું અનોખું સ્થાન છે. દરેક તહેવાર કોઈને કોઈ ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક અને સામાજિક સંદેશ લઈને આવે છે. જૈન સમાજ માટે પર્યુષણ ઉત્સવ તો એમાંનો સૌથી પવિત્ર અને આત્માને સ્પર્શી જતો તહેવાર છે.
આ દિવસો માત્ર આનંદ કે ઉજવણી માટે નથી, પરંતુ પોતાને અંદરથી ઓળખવા, પોતાના ખામી સુધારવા અને નવા જીવન માટે તૈયાર થવા માટે છે. હું પોતે દર વર્ષે જૈન મિત્રોના ઘરે જાઉં ત્યારે તેમની શાંતિપૂર્ણ ભક્તિભાવ જોવા મળે છે. બધા લોકો સંયમપૂર્વક જીવન જીવવાનો સંકલ્પ લે છે, જે ખરેખર પ્રેરણાદાયી છે.
Paryushan: પર્યુષણ ઉત્સવ શું છે અને કેમ ઉજવાય છે?
પર્યુષણ ઉત્સવ શું છે?
પર્યુષણ શબ્દનો અર્થ છે આપણી અંદરની આત્માને શુદ્ધ કરવી. આ દિવસો દરમિયાન જૈન અનુયાયીઓ ઉપવાસ કરે છે, પ્રાર્થના કરે છે, પવિત્ર ગ્રંથોનું પાઠન કરે છે અને આત્મચિંતન કરે છે.
જૈન સમાજમાં બે પંથ છે:
- શ્વેતાંબર પંથ – 8 દિવસ સુધી પર્યુષણ ઉજવે છે.
- દિગંબર પંથ – 10 દિવસ સુધી, જેને દશલક્ષણ પર્યુષણ કહેવાય છે.
હું નાનો હતો ત્યારે એક વખત દિગંબર મિત્રે મને તેમના મંદિરમાં લઈ ગયો હતો. ત્યાં સતત દસ દિવસ સુધી ઉપદેશ અને પઠન થતું હતું. ત્યાંનો શાંતિપૂર્ણ માહોલ આજેય મને યાદ છે.
પર્યુષણ કેમ ઉજવાય છે?
આ તહેવારનો મુખ્ય હેતુ છે આત્મશુદ્ધિ, ક્ષમા અને સંયમ.
- ક્ષમા માગવી અને આપવી: પર્યુષણના અંતે “મિચ્છામી દુક્કડમ્” બોલીને દરેક વ્યક્તિ પોતાના મિત્રો, પરિવાર કે ઓળખીતાઓને ક્ષમા માંગે છે. બાળપણમાં હું હંમેશાં વિચારતો કે એક શબ્દ બોલવાથી ક્ષમા કેવી રીતે મળે? પરંતુ પછી સમજાયું કે આ શબ્દ આપણને વિનમ્રતા શીખવે છે.
- ઉપવાસ અને તપશ્ચર્યા: આ તહેવારમાં ઘણા લોકો લાંબા સમય સુધી ઉપવાસ કરે છે. એક વખત મેં એક મિત્રને 8 દિવસ સુધી નિર્જળ ઉપવાસ કરતા જોયો હતો. મને આશ્ચર્ય થયું કે માત્ર આત્મશક્તિ અને શ્રદ્ધાથી માણસ કેટલી મોટી તપશ્ચર્યા કરી શકે છે.
- ધર્મસાધના: આ સમયમાં પવિત્ર ગ્રંથોનું પાઠન થાય છે, સાધુ-સાધ્વીઓ ઉપદેશ આપે છે અને લોકો પોતાને સુધારવાનો સંકલ્પ લે છે.
પર્યુષણ દરમ્યાનની પરંપરાઓ
આ દિવસોમાં ધાર્મિક ક્રમો ખૂબ જ મહત્ત્વના ગણાય છે.
- ઉપવાસ (Fasting): ઘણા લોકો દિવસો સુધી નિર્જળ કે અન્નજળ વિના ઉપવાસ કરે છે. આ માત્ર શરીરને કંટ્રોલ કરવાની રીત નથી, પણ મનને શુદ્ધ કરવાની પ્રક્રિયા છે.
- પ્રતિક્રમણ (Pratikraman): આ આત્મચિંતનનો એક વિશેષ ક્રમ છે. તેમાં આપણે મન, વાણી અને શરીરથી થયેલા પાપો માટે ક્ષમા માંગીએ છીએ.
- ધર્મપાઠ અને વ્યાખ્યાન: મંદિરોમાં સાધુ-સાધ્વીઓ ઉપદેશ આપે છે. હું એક વખત એવો ઉપદેશ સાંભળવા ગયો હતો જ્યાં એક સાધ્વીએ ખૂબ સરળ શબ્દોમાં સમજાવ્યું કે સાચું સુખ પૈસામાં નહીં પરંતુ મનની શાંતિમાં છે.
- અભયદાન અને દાન: આ દિવસોમાં જીવદયા, પરોપકાર અને ગરીબોની મદદ કરવાનો સંદેશ આપવામાં આવે છે.
પર્યુષણનો આધ્યાત્મિક અર્થ
આ તહેવાર આપણને જીવન જીવવાની સાચી રીત શીખવે છે.
- સાચું સુખ બહારની વસ્તુઓમાં નહીં, પરંતુ આત્માની શાંતિમાં છે.
- અહિંસા અને કરુણા જ સાચી માનવતા છે.
- ક્ષમા એ એવો ગુણ છે જેનાથી સંબંધો મજબૂત બને છે.
- પોતાની અંદર ઝાંખી કરવી અને ખામી સુધારવી એ જ આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ છે.
જ્યારે મેં પહેલીવાર “મિચ્છામી દુક્કડમ્” શબ્દ હૃદયપૂર્વક બોલ્યો ત્યારે મન હળવું થઈ ગયું. એવું લાગ્યું કે કોઈ ભાર ઉતરી ગયો હોય.
પર્યુષણનો સામાજિક પ્રભાવ
આ તહેવાર સમાજમાં એકતા અને પ્રેમ લાવે છે. લોકો એકબીજાને ક્ષમા માગે છે અને નવા સંબંધો ફરીથી બનાવે છે.
“મિચ્છામી દુક્કડમ્” એ માત્ર શબ્દ નથી, પરંતુ જીવનમાં નવી શરૂઆત કરવાની પ્રેરણા છે.
આ ઉત્સવ આપણને સંયમ, નિયમિતતા અને સાદગીપૂર્વક જીવવાની પ્રેરણા આપે છે.
એકવાર મારા પડોશી જૈન પરિવારના સભ્યોએ પર્યુષણ બાદ બધા મિત્રોને બોલાવીને “મિચ્છામી દુક્કડમ્” કહ્યું. એ ક્ષણે મને લાગ્યું કે આ પરંપરા માત્ર જૈનો માટે નહીં, પણ દરેક માટે જરૂરી છે.
આજના સમયમાં પર્યુષણ
આધુનિક જીવન ખૂબ વ્યસ્ત બની ગયું છે. લોકો ભાગદોડમાં પોતાનો આંતરિક શાંતિનો ખજાનો ગુમાવી દે છે. એવામાં પર્યુષણ આપણને રોકીને વિચરવાનું શીખવે છે.
આજના યુગમાં પણ ઘણા લોકો ઑનલાઇન પ્રવચનો સાંભળે છે અને સોશિયલ મીડિયા દ્વારા “મિચ્છામી દુક્કડમ્” કહે છે. એટલે કે પરંપરા બદલાતી નથી, ફક્ત રીતો બદલાય છે.
Conclusion
પર્યુષણ ઉત્સવ માત્ર જૈન ધર્મનો તહેવાર નથી, પરંતુ માનવજાત માટે એક અનમોલ સંદેશ છે. તે આપણને શીખવે છે કે –
- સાચો વિકાસ આત્માની શાંતિમાં છે.
- ક્ષમા, અહિંસા અને કરુણા જીવનના મુખ્ય આધાર છે.
- ઉપવાસ, પ્રતિક્રમણ અને ધાર્મિક પાઠ માત્ર ધાર્મિક ક્રિયા નથી, પરંતુ જીવનને શુદ્ધ બનાવવાની રીત છે.
જ્યારે આપણે દિલથી “મિચ્છામી દુક્કડમ્” કહીએ છીએ, ત્યારે આપણું મન હળવું થઈ જાય છે. એ ક્ષણ આપણને નવું જીવન શરૂ કરવાની તક આપે છે.
મારા માટે પર્યુષણ એટલે – આત્મશુદ્ધિ, ક્ષમા અને માનવતાનો પર્વ.
